Oorzaken

Veel mogelijke oorzaken

Soms raakt de werking van de hypofyse verstoord. Dit kan verregaande gevolgen hebben. In het vorige hoofdstuk heeft u kunnen lezen dat de hypofyse een belangrijke rol in het lichaam speelt. Als de hypofyse zijn functie niet goed meer kan uitoefenen, raakt het evenwicht in het lichaam verstoord.

Wat gebeurt er in het lichaam als de hypofyse ineens te veel of te weinig hormonen afgeeft? In de hoofdstukken over deze onderwerpen kunt u daar meer over lezen.

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de oorzaken van een verstoorde hypofysewerking. Wat kan er eigenlijk misgaan met de hypofyse? Waardoor ontstaan hypofyseaandoeningen? Die vragen zijn niet zo een-twee-drie te beantwoorden. Er zijn veel verschillende zaken die de werking van de hypofyse kunnen verstoren.

Aangeboren of verworven?

Zo zijn er bijvoorbeeld aangeboren oorzaken (aanlegstoornissen) maar ook verworven oorzaken (oorzaken die op latere leeftijd zijn ontstaan) aan te wijzen. Soms is de oorzaak bij de geboorte al aanwezig: er is dan sprake van een aanlegstoornis. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat de hypofyse onderontwikkeld is en onvoldoende hormonen kan aanmaken. Of er is sprake van een genetische afwijking, waardoor de hypofyse een bepaald hormoon niet goed kan aanmaken. Soms ontstaat de oorzaak pas in de loop van het leven: dan is er sprake van een verworven oorzaak.

Direct - indirect

Ook kan er een onderscheid worden gemaakt tussen directe en indirecte oorzaken. Er is sprake van een directe oorzaak als er iets mis is met de hypofyse zelf. Bij een indirecte oorzaak is er ergens anders in het lichaam iets aan de hand – en daardoor werkt de hypofyse ook niet goed meer.

Meest voorkomende oorzaken

De meest voorkomende (indirecte) oorzaken zijn obesitas (ernstig overgewicht) en ondervoeding. Bij mensen met anorexia bijvoorbeeld vallen allerlei hormonen weg. Hetzelfde kan gebeuren bij topsporters. Ook bij overgewicht kunnen hormoondefecten ontstaan: bij mensen met obesitas ontstaat vaak een tekort aan groeihormoon.

Helaas is het niet haalbaar om hier alle mogelijke oorzaken te bespreken. Daarom geven we hier alleen een kort overzicht van directe oorzaken die het meest voorkomen. Dit zijn:

• hypofysetumor
• chirurgie & bestraling
• onvoldoende bloedtoevoer
• hoofdletsel
• infecties
• auto-immuunziekten
• aanlegstoornissen

De informatie is algemeen: u kunt uw arts vragen om meer informatie over de zaken die in uw situatie een rol spelen. De rest van dit hoofdstuk is gewijd aan hypofysetumoren: veruit de meest voorkomende oorzaak van problemen met de hypofyse.

Mogelijke oorzaken

Hypofysetumor

In de hypofyse kan een tumor ontstaan. Waardoor zo’n tumor ontstaat, is nog onduidelijk. Hypofysetumoren zijn bijna altijd goedaardig. Een hypofysetumor is de meest voorkomende oorzaak van problemen met de hypofyse.

Kijk voor meer informatie over hypofysetumoren in de volgende paragraaf.

Chirurgie & bestraling

Hypofysetumoren – maar ook andere tumoren in het hoofd – worden soms verwijderd met behulp van een operatie. Tijdens de operatie kan de hypofyse beschadigd raken. Hetzelfde kan gebeuren na een bestraling van het hoofd. Het gevolg is meestal dat de hypofyse minder hormonen kan aanmaken.

Soms treedt de uitval van hormonen pas lange tijd na de behandeling op. Bij bestraling van tumoren in het keel-, neus- en oorgebied kunnen jaren na de behandeling alsnog hormonen uitvallen.

Onvoldoende bloedtoevoer

De hypofyse heeft net zoals alle organen zuurstof nodig. Deze wordt in het lichaam vervoerd via de bloedbaan.

Bij een storing in de bloedvoorziening van de hypofyse – bijvoorbeeld tijdens een herseninfarct, een hersenbloeding of een ernstige bloeding – ontvangt de hypofyse geen of minder zuurstof. Dit levert al snel schade op. Al na een paar minuten kan er weefsel afsterven. Het gevolg is dat de hypofyse onvoldoende hormonen kan aanmaken.

• Syndroom van Sheehan: Een enkele keer gebeurt het wel eens dat een vrouw tijdens de bevalling erg veel bloed verliest. Als de hypofyse door onvoldoende bloedvoorziening geheel of gedeeltelijk afsterft, wordt dit het syndroom van Sheehan genoemd. Dat er iets mis is, wordt vaak pas duidelijk als het niet lukt om borstvoeding te geven.

Een tekort aan zuurstof kan ook problemen geven. Bijvoorbeeld bij een kind dat bij de geboorte zuurstofgebrek heeft.

Hoofdletsel

Heel soms raakt de hypofyse door geweld van buitenaf beschadigd. Bijvoorbeeld bij een verkeersongeluk, een val, sport (bijvoorbeeld boksen) of een vechtpartij: eigenlijk alle situaties waarin het hoofd met veel kracht wordt bewogen of heel hard met iets anders in aanraking komt.

Ter geruststelling: de hypofyse raakt niet zomaar beschadigd. Het lichaam heeft de hersenen goed ingepakt. Ze worden beschermd door drie vliezen, het hersenvocht en de harde schedel.

Auto-immuunziekten

Bij een auto-immuunziekte is er iets mis met het afweersysteem. Het afweersysteem lijkt te ‘denken’ dat een bepaald onderdeel van het lichaam een schadelijke indringer is. Het afweersysteem valt dit onderdeel van het eigen lichaam aan, en probeert het op te ruimen alsof het een virus of een bacterie is.

Het afweersysteem kan zich ook tegen de hypofyse keren. De hypofyse raakt ontstoken: dit heet ook wel een auto-immuun hypofysitis of lymfocytaire hypofysitis (-itis = ontsteking, lymfocyten zijn ontstekingscellen).

Door de ontsteking kan de hypofyse ernstig beschadigd raken. Het gevolg is meestal dat de hypofyse niet meer voldoende hormonen kan aanmaken.

Een hypofysitis kan op zichzelf staan, maar kan ook een onderdeel zijn van een andere auto-immuunziekte, zoals sarcoïdose (ook wel: ziekte van Besnier-Boeck-Schaumann) of de ziekte van Wegener, of als bijwerking van medicijnen die bij kanker voorgeschreven worden. Bij sarcoïdose kunnen bijvoorbeeld spontaan ontstekingen in verschillende organen en weefsels ontstaan. Meestal gebeurt dit in de longen, maar het kan ook op andere plekken gebeuren: bijvoorbeeld in de hypofyse. De ophoping van ontstekingscellen kan voor een hypofysetumor worden aangezien. Kijk voor meer informatie op de website van de Sarcoïdose Belangenvereniging Nederland: www.sarcoidose.nl. Voor mensen met de ziekte van Wegener is er de Vasculitis Stichting, zie www.vasculitis.nl.

Aanlegstoornis

Soms heeft een hypofyseaandoening een aangeboren oorzaak: er is dan sprake van een aanlegstoornis. Dit is zeer zeldzaam, maar kan in bepaalde families voorkomen. Vaak zijn dan ook andere regionen in de hersenen onderontwikkeld. Soms kan er ook een tekort aan een enkel hormoon ontstaan, bijvoorbeeld aan groeihormoon.

Twee voorbeelden.

• Kallmann-syndroom: Bij deze aandoening gaat er iets mis in de hypothalamus. De hypofyse wordt daardoor niet goed aangestuurd en kan geen LH en FSH produceren. De aandoening komt meestal aan het licht in de tienerjaren, als de puberteit niet op gang komt. De geslachtskenmerken blijven vaak onderontwikkeld. Mensen met het Kallmann-syndroom kunnen vaak niet goed ruiken. Meer informatie vindt u op de Engelstalige site www.kallmanns.org.
• CHP: De afkorting staat voor congenitaal hypopituïtarisme. Bij kinderen met CHP is de hypofyse en/of de hypothalamus onderontwikkeld. Daardoor is er een tekort aan een of meerdere hypofysehormonen. Bij deze aandoening kan de groeihormoonas uitgevallen zijn, waardoor een kind achterblijft in groei. Het kan ook zijn dat er bij de hielprik ontdekt wordt dat er te weinig schildklierhormoon wordt gemaakt. Er zijn diverse combinaties van hypofyseuitval. Kijk voor meer informatie over CHP op de website van Schildklier Organisatie Nederland (www.schildklier.nl).